Wat is de rol van religie bij suïcidaliteit?

Op 10 september is het World Suicide Prevention Day. Elke veertig seconden overlijdt iemand op de wereld door zelfdoding, dat zijn 800.000 mensen per jaar. In Nederland overlijden gemiddeld 1.850 mensen per jaar, vijf mensen per dag. Op World Suicide Prevention Day denken we wereldwijd aan mensen die zijn overleden door zelfdoding, mensen die een poging hebben overleefd, familie, vrienden en alle anderen die door zelfdoding geraakt zijn. (Bron: 113online)

Wat is de rol van religie bij suicide? Kan religie preventief werken of gevoelens van depressie en eenzaamheid juist versterken? Psycholoog en theoloog Hanneke Schaap onderzoekt met haar collega’s de rol van religie bij suïcidale gevoelens en pleit voor openheid over dit onderwerp. Religie kan het lijden verzwaren, maar ook een beschermende factor zijn, schrijft Hanneke:

Ik wil niet meer leven

‘Ik wil niet meer. Het leven is te zwaar, ik kan het niet meer volhouden. Ik vecht al jaren en er verandert niets, dus ik wil gewoon niet meer.’

Elke dag overlijden er in Nederland gemiddeld vijf mensen door suïcide. In totaal maakten vorig jaar meer dan 1800 mensen zelf een einde aan hun leven, twee keer zoveel mannen dan vrouwen. Het is dan ook niet voor niets dat er een zero-suïcide ambitie is geformuleerd door ggz en overheid en er in ons land veel nadruk gelegd wordt op suïcidepreventie.

Beschermende netwerken
Een suïcidepoging is een uiting van groot lijden, en suïcide brengt ook veel leed teweeg. Vaak speelt psychopathologie een rol: psychiatrische stoornissen als depressie, bipolaire stoornis, schizofrenie, persoonlijkheidsstoornissen, angststoornissen en verslaving vormen risicofactoren voor suïcide en suïcidaliteit. Maar wat zijn nu beschermende factoren? Verbondenheid lijkt hier een kernwoord te zijn: verbondenheid met familie en vrienden en inbedding in een breder sociaal netwerk verkleint het risico op suïcide. Langs deze lijn komt ook religie in beeld.

De Multidisciplinaire richtlijn diagnostiek en behandeling van suïcidaal gedrag noemt betrokkenheid bij een religieuze gemeenschap als een van de beschermende factoren. Resultaten van empirisch onderzoek laten zien dat er bij religieuze populaties minder suïcides voorkomen. In westerse landen is de kans op suïcide bij religieuze mensen ongeveer een derde van de kans bij niet-gelovigen. Een omgeving met veel medegelovigen maakt deze kans nog weer kleiner. In een Amerikaanse studie komt naar voren dat mensen die 24 keer per jaar of vaker naar de kerk gaan minder vaak overlijden door suïcide. Ander onderzoek laat zien dat deelname aan religieuze activiteiten over een periode van 10 jaar samengaat met een afname van suïcidepogingen. Overigens betekent dit niet dat suïcide en suïcidepogingen onder gelovigen niet voorkomen. Religie heeft ook niet altijd of voor iedereen een beschermende functie. Meer onderzoek is daarom nodig, onder meer onder specifieke religieuze subgroepen, met inachtneming met de ernst van de psychopathologie.

Sociale steun

Welke verklaringen zijn er voor de beschermende functie van religie bij suïcidaliteit? Welke psychologische mechanismen spelen een rol? De socioloog Durkheim wees al op sociale integratie als mediator, en psychologisch onderzoek ondersteunt zijn hypothese: binnen geloofsgemeenschappen wordt sociale steun geboden, en dit leidt tot minder eenzaamheid en minder suïcidaliteit. Hier ligt ook een voortdurende uitdaging voor kerken (trouwens niet alleen voor hen): zijn mensen die niet meer verder willen leven, die worstelen met de wens naar de dood, die kampen met psychische problemen, voldoende in beeld en voldoende verbonden? 

Morele bezwaren tegen suïcide

‘Als ik er dan niet uit mag stappen, als ik dan toch door moet, geeft mij dat het gevoel dat ik levenslang krijg. Van mensen en ook van God.’

Als het gaat om verklarende mechanismen spelen morele bezwaren tegen suïcide ook een belangrijke rol, misschien wel de belangrijkste: als ‘het niet mag van je geloof’ om een eigenhandig een eind te maken aan je leven, gebeurt dat over het algemeen ook minder vaak, zo blijkt uit vele onderzoeken. Deze morele bezwaren kunnen verbonden zijn met angst voor de hel. Tegelijk denk ik dat we hier de komende jaren te maken kunnen krijgen met verschuivingen. Waar eeuwenlang binnen het christelijk geloof God gezien werd als degene die over het einde van het leven ging, wordt daar nu door gelovigen soms ook anders over gedacht (bijvoorbeeld: ‘God begrijpt het wel’). Dat zou kunnen betekenen dat deze beschermende factor aan kracht gaat inboeten.

God en geloof

Daarnaast is de manier waarop mensen (de band met) God ervaren een factor van betekenis: mensen die God als steunend ervaren en positieve gevoelens naar God toe hebben rapporteren minder suïcidaliteit dan mensen die God ervaren als passief en afwezig en zich in de steek gelaten voelen. Ook hier lijkt verbondenheid en persoonlijke relatie essentieel te zijn: wat in het interpersoonlijke domein voor mensen die een suïcidepoging gedaan hebben geldt als de belangrijkste reden om te blijven leven, namelijk het hebben van persoonlijke relaties, lijkt in het religieuze domein dus ook van betekenis te zijn en een gezondheidsbevorderend effect te hebben.

Persoonlijke betrokkenheid op geloof wordt eveneens genoemd als psychologisch mechanisme: naarmate geloof een belangrijker rol speelt in het leven van mensen, ook in het leven van alledag, en niet zozeer een middel is om iets te bereiken, maar een doel op zich, hangt dat samen met minder suïcidaliteit. Het zou kunnen zijn dat de gerichtheid op God en geloof een ander perspectief biedt en een tegenwicht voor de fuik die suïcidaliteit vormt. In vaktermen wordt die fuik ook wel entrapment genoemd: mensen komen steeds verder en steeds vaster te zitten in wanhoop en uitzichtloosheid. 

Omgaan met suïcidale gedachten

‘Er is geen uitweg uit deze vreselijke angst, radeloosheid en hulpeloosheid. Ik wil niet meer. Maar dat God ervan af weet, dat Hij weet hoe ik me voel… ’

Hoe kun je ermee omgaan als je suïcidale gedachten of uitingen opmerkt bij jezelf of bij anderen? Daar is natuurlijk geen standaard stappenplan voor – ieder mens en iedere situatie is weer anders. Er is wel een aantal belangrijke aandachtspunten:

• Neem gevoelens serieus, zowel die van jezelf als van de ander. Wees altijd alert op signalen van mogelijke suïcidaliteit.
• Als jijzelf wanhopig bent en niet meer verder wilt leven: zoek hulp en neem iemand in vertrouwen. Als je nog geen hulpverlener hebt, is de huisarts is altijd de eerst aangewezen persoon om hulp te vragen.
• Als iemand jou in vertrouwen neemt over zijn of haar doodswens, bevraag dan. Vraag uit wat de ander bezighoudt, vraag gericht door naar wanhoop en hopeloosheid, en vraag gericht door naar suïcidaliteit en voornemens. Er is vaak meer dan de ander vertelt en om de hete brij heen draaien helpt niemand verder.
• Als je in gesprek bent met iemand die suïcidaal is, verplaats je dan in zijn/ haar situatie en denkwereld. Vaak helpt het wanneer je samenvat wat iemand zegt en laat merken dat je weet dat dit vaker voorkomt.
• Pas als je de tijd en ruimte genomen hebt voor het bovenstaande, kun je bepalen of je andere perspectieven kunt inbrengen, waaronder het perspectief van geloof.
• Probeer niet alles op te lossen. Soms is het samen uithouden van de gebrokenheid, het bij iemand blijven in de wanhoop en uitzichtloosheid het belangrijkste om te doen.
• Aarzel niet om professionele hulp in te schakelen. Betrek de persoon om wie het gaat hier zoveel mogelijk bij. Blijf hem of haar steunen. Steun hoeft niet groot te zijn.
• Als iemand concrete plannen heeft voor suïcide, laat dan onmiddellijk alarmbellen afgaan. Neem contact op met de hulpverlener van de ander. Als die er (nog) niet is, is de huisarts het aangewezen adres.

Hulp bieden bij suicidaliteit

Geloofsgemeenschappen kunnen op bovengenoemde (en andere) manieren zinvolle hulp bieden aan mensen die worstelen met suïcidaliteit. Het zal niet voor het eerst zijn dat mensen de manier waarop zij steun en zorg ontvangen vanuit de kerk gaan verbinden met God. Dat mensen – medegelovigen –  het met je willen uithouden, dat zij erbij blijven en niet weggaan, kan aanleiding geven tot het gevoel door God gezien te zijn en – soms pas na lange tijd – de existentiële verlatenheid een klein beetje nuanceren.

Heb je hulp nodig, voel je je eenzaam of depressief? Misschien denk je aan zelfdoding? Je kunt contact opnemen met de Luisterlijn of met stichting 113. Zie www.113.nl.