Rechtsvinding en het geweten van de rechter

Sinds 2003 hebben wij, met één onderbreking in 2020 vanwege de Corona-lockdown, ieder jaar onze Scholten-studieochtend gehouden op de eerste of tweede zaterdag van oktober. Op 7 oktober a.s. hopen wij dus een jubileum te vieren: de twintigste Scholten-studieochtend!

Het motto van die ochtenden was van het begin af aan: “Scholten, meer dan een rechtsgeleerde”. Want, zoals we in de biografie van Rogier Chorus hebben kunnen lezen: Scholten was behalve rechts­geleerde ook publicist (op een veel breder terrein dan alleen het recht), organisator, kerkhervormer en nationale figuur. In de studieochtend van dit jaar focussen we op Scholten als rechtsgeleerde.

veelzijdig

Ook als jurist was Scholten veelzijdig. Zijn juridische werk omvat grofweg drie grote deelgebieden: het burgerlijk recht (privaatrecht), de rechtsmethodologie (rechtsvinding) en de rechtsfilosofie. Gedurende enige jaren doceerde hij ook rechtsgeschiedenis, maar daarover heeft hij niet veel gepubliceerd. Wel zijn z’n publicaties over burgerlijk recht doorspekt met rechtshistorische beschouwingen.

Over dat burgerlijk recht gaan Scholtens talrijkste en omvangrijkste publicaties. We hebben het dan over het privaatrecht in zijn volle breedte: het personen- en familierecht, het goederenrecht (vroeger: zakenrecht), het verbintenissenrecht, het handelsrecht. Een terrein dat tegenwoordig weinigen nog in zijn volle breedte en diepte kunnen overzien: de specialisatie heeft (ook) onder juristen genadeloos toegeslagen. Over dit rechtsgebied heeft Scholten een paar duizend pagina’s volgeschreven aan boeken en artikelen. Maar onze studieochtenden richten zich niet op het positieve recht. Dat komt tijdens de rechtenstudie al ruimschoots aan bod.

De studieochtenden hebben zich tot dusver vooral gericht op Scholtens werk over recht en levens­beschouwing, de rechtsfilosofische opstellen. Dat betreft een stuk of twintig artikelen die zijn verzameld in het Eerste Deel van Scholtens Verzamelde Geschriften. Daaraan wordt doorgaans tijdens de rechtenstudie nauwelijks aandacht besteed. Het krijgt hoogstens een plek in de sfeer van de rechtsfilosofische keuzevakken, die maar door een minderheid van de studenten worden gevolgd.

Qua aandacht zit het rechtsmethodologische werk tussen die twee uitersten in. Strikt genomen heeft Scholten hierover maar één boek geschreven: het Algemeen Deel in Asser’s Handleiding tot de beoefening van het Nederlands burgerlijk recht (kortweg: de Asser-serie). Maar het thema “rechts­vinding” komt ook in tal van Scholtens rechtsfilosofische opstellen om de hoek kijken. Dat komt doordat zijn visie op rechtsvinding nauw samenhangt met zijn visie op de aard en het wezen van het recht – en met zijn mensbeeld.

Over Scholtens rechtsmethodologie is onder juristen veel gedebatteerd en dat debat gaat door tot op de huidige dag. Jos Vleugel, docent aan de Universiteit Utrecht, schreef er in 2021 een mooi opstel over in het Netherlands Journal of Legal Philosophy. Daarom is hij uitgenodigd om tijdens de studie­ochtend van 7 oktober a.s. zijn opstel nader toe te lichten. Als co-referent treedt op zijn collega aan de Universiteit Utrecht, Lukas van den Berge.

De gewetensbeslissing in Scholtens rechtsmethodologie

Zo heet het opstel van Jos Vleugel. Die “gewetensbeslissing” is precies het meest bediscussieerde punt in Scholtens rechtsmethodologie. Onder juristen is Scholten vooral bekend als “de auteur die zoveel nadruk legde op het geweten van de rechter in het proces van rechtsvinding”. En dan in het bijzonder: op het geweten vanuit christelijk perspectief bezien. Hoe zat dat ook alweer?

Scholten noemt recht: “een provincie van het grote gebied van het goede”. Daarmee is recht dus een onderdeel (“provincie”) van de moraal. Hoe die verhouding tussen recht en moraal precies ligt en wat de verschillen (en de overeenkomsten) zijn, heeft Scholten beschreven in enkele opstellen. Daarover gaat de studie­ochtend niet. De ochtend gaat over de vervolgvraag: wat de consequenties zijn van dit standpunt voor de manier waarop juridische beslissingen tot stand komen. Want, aldus Scholten, onze kenbron van goed en kwaad is het geweten. Dus heeft het geweten een rol in het proces van rechtsvinding. Maar wat is die rol precies? Dáárover gaat de al jaren lopende discussie onder juristen.

Want rechters moeten toch objectief zijn en rechtstoepassing neutraal? Is dan dat subjectieve geweten niet een stoorzender in de rechtsvinding? Leidt dat niet tot willekeur en tot ongrijpbare beslissingen? En is de christelijke visie, die Scholten onverbloemd aanhing, niet veel te beperkt, te exclusief, te gekleurd? Màg een rechter zich daardoor wel laten leiden? Die vragen staan centraal in Vleugels opstel – en naar verwachting ook in zijn lezing.

Het zijn op zichzelf al lastige en intrigerende vragen, die tot veel debat (en tot veel misverstand, voeg ik eraan toe) hebben geleid. En onlangs heeft oud-minister Donner nog weer een nieuwe dimensie aan het debat toegevoegd. Tijdens het mini-symposium ter gelegenheid van de presentatie van de biografie van Chorus op 10 december jl. in Amsterdam, wees hij erop dat Scholten vooral georiënteerd was op het privaatrecht. Het hoofdstuk in het Algemeen Deel waarin Scholten zijn visie uiteenzet, heet zelfs ook: De methode van het privaatrecht. Het bestuursrecht daarentegen stond in Scholtens dagen nog min of meer in de kinderschoenen; dat heeft pas na de oorlog een enorme vlucht genomen. Donner, zelf een autoriteit op het gebied van het bestuursrecht, wees erop dat de functie van de wet in het bestuursrecht een andere is dan in het privaatrecht. En dat dus Scholtens visie op de rechtsvinding misschien enigszins aangepast moet worden voor het bestuursrecht.

De beide sprekers op 7 oktober zijn net als Donner meer bestuursrechtelijk georiënteerd dan Scholten was. Delen zij Donners visie? Zo nee, waarom niet? Zo ja, wat betekent dat dan voor hun visie op de rechtsvinding? Het belooft weer een boeiende ochtend te worden!

Het artikel van Vleugel is te vinden op https://www.bjutijdschriften.nl/tijdschrift/rechtsfilosofieentheorie/2021/1/NJLP-D-20-00011.pdf .

De tekst van de toespraak van oud-minister Donner op 10 december is op deze site te vinden via de link https://forumc.nl/wp-content/uploads/2022/12/Toespraak-J.P.H.-Donner-presentatie-biografie-Paul-Scholten.pdf .

Een overzicht van alle studieochtenden tot dusver, met de sprekers, de onderwerpen en de vindplaatsen van eventuele publicaties, staat ook op deze site.