Recht, levensbeschouwing en vrede

Recht en Levensbeschouwing – dat is de titel van Scholtens eerste rechtsfilosofische opstel, gepubliceerd in 1915. De titel is een program. Alles wat Scholten sindsdien geschreven heeft over de grote vragen van recht en staat (= Deel I van de Verzamelde Geschriften) en over tal van kleinere vragen van politiek en actualiteit (= Deel II van de Verzamelde Geschriften) staat in de sleutel van recht en levensbeschouwing. Dat maakt des te nieuwsgieriger naar de inhoud van dat eerste opstel. Want het is blijkbaar fundamenteel.

Je levensbeschouwing beïnvloedt je kijk op het recht

Het grootste deel van het opstel is gewijd aan het betoog dat datgene wat iemand beschouwt als recht, wordt beïnvloed door z’n levensbeschouwing. Die twee kunnen niet zonder elkaar. Onder invloed van de successen van de natuurwetenschap in de negentiende eeuw was ook in het recht het positivisme opgekomen. Die beweging werd versterkt door de totstandkoming van de grote codificaties (wetboeken) in diezelfde tijd. Het idee vatte post dat recht simpelweg = datgene wat in de wet stond. Rechters hebben niets anders te doen dan de woorden van de wet te volgen en toe te passen. Toen Scholten zijn opstel schreef in 1915 was dat idee eigenlijk al achterhaald. Maar wat kwam ervoor in de plaats? Een sociologische opvatting van recht. Die meende het recht te kunnen aflezen uit de feitelijke verhoudingen in de maatschappij. Kijk wat mensen doen en je ziet wat het geldende recht is.

Scholten bestrijdt beide visies op twee fronten. Allereerst praktisch, of misschien beter: kennis­theoretisch. Wie beweert dat recht = wat in de wet staat, of dat recht = wat “men” in de samenleving doet, die stelt de zaken veel te simpel voor. Die doet net of hij zelf erbuiten staat, als een soort van objectieve waarnemer die alleen maar registreert wat hij ziet. Maar dat is onmogelijk. Want waar oordelen begint, hetzij in de wetenschap of in het recht, houdt waarnemen op.

Daarnaast bestrijdt hij beide visies, maar vooral de sociologische, ook meer frontaal. Want in de sociologische visie verdampt het normatieve karakter van het recht. Een variant hierop is dat het rechtsbewustzijn in een bepaalde samenleving bepaalt wat recht is. Maar dat levert ons uit aan de dictatuur van de meerderheid. We laten het oordeel of iets mooi is toch ook niet afhangen van wat de meerderheid mooi vindt?

Pluriformiteit: principieel

De sociologische kijk op het recht wordt door Scholten aangemerkt als een vorm van naturalisme. Hij definieert dat niet heel scherp. Het lijkt bij Scholten vooral de positivistische, pseudo-natuurwetenschappelijke kijk aan te duiden, die meent te mogen stellen dat alles causaal bepaald en (dus ook) alles causaal te verklaren is. Ongeveer zoals je dat tegenwoordig bij iemand als Harari aantreft: een mens is niks méér dan een samenstel van algoritmen. Weliswaar een heel gewikkeld samenstel, maar toch.

“Van (…) een principieele bestrijding zal ik mij onthouden. Het is hier daartoe de plaats niet,” schrijft Scholten dan. Maar vervolgens: “hier staat levensbeschouwing tegenover levensbeschouwing, een strijd waarin wij kiezen kunnen en naar mijn meening kiezen moeten, maar waarbij wij elkander niet van de onjuistheid van wat wij bestrijden kunnen overtuigen.” En nog even verder: “Geloovige en naturalistische levensbeschouwing staan tegenover elkaar – om slechts een principieele tegenstelling te noemen – er is voor beide niet één recht.” Dat klinkt niet heel hoopgevend: “er is voor beide niet één recht”. Want hoe moeten we dan tot praktische resultaten komen?

Pluriformiteit: praktisch

Die vraag heeft Scholten ook onder ogen gezien: “Strijd moge noodzakelijk zijn, eens moet er vrede komen, alleen door toegeven van weerszijden is die te verkrijgen.” Concessies dus! En compromissen. Is dat na al die zwaarbeladen principiële uitspraken geen slap opportunisme? Nee, het is een principiële levenshouding, een bewuste keuze. Aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog schreef Scholten: “Zalig de vredestichters”. Ik citeerde dat in blog nummer 4. En ik denk dat dat nog altijd actueel is; om niet te zeggen: urgent. Zie de diepe politieke verdeeldheid in de VS, in Israël, in de EU. En als we niet uitkijken ook in eigen land. Maar: “een huis dat tegen zichzelf verdeeld is, kan geen standhouden”.

Oud-minister Hirsch Ballin publiceerde vorig jaar een boek over de noodzaak van “waakzaam burgerschap”. Waakzaamheid is nodig, in het bijzonder ook met betrekking tot dit thema. Het Griekse woord voor duivel is “diabolos”. Dat betekent letterlijk: “uiteenwerper”. Zo vertaalt Pieter Oussoren het in de zgn. Naardense Bijbel. We zijn gewaarschuwd… . Hier is, naast politieke waakzaamheid, geestelijke strijd nodig. Laat ons gebed voor de overheid, naast vele andere beden, óók zijn: “Heer, geef ons alstublieft vredestichters!”

En overigens: “voor de rechtsvorming is het compromis niet het eindwoord. Alle recht is gebonden aan beperkingen van tijd en plaats, maar blijft zich ontwikkelen tastend en zoekend naar  onbereikbare gerechtigheid”, aldus H.J. Woltjer in zijn oratie Academische vrijheid en ordening (1964, TH Twente). Een uitspraak die Scholten volmondig zou beamen.

Mijn boekbespreking van de biografie van Chorus, die ik in mijn vorige blog aankondigde, is inmiddels geplaatst in aflevering 1 van de jaargang 2023 van Soϕie, het blad van de Stichting voor Christelijke Filosofie. En meteen ook op deze site.

Deze blog is de zestiende aflevering in een serie over rechtsgeleerde Paul Scholten, geschreven door jurist Wim Borst. 

Lees ook in deze serie:
Blog 1: ‘Paul Scholten, wie was hij?’
Blog 2: ‘Mijn kennismaking met Paul Scholten.’
Blog 3: ‘Paul Scholten en de oorlog: ”Zoo is dan de oorlog weder losgebroken over Europa.‘
Blog 4: ‘Paul Scholten over vrede: ”Vrede maken, vrede stichten: het is bij uitstek de taak van de kerk.’
Blog 5: ‘De receptie van het werk van Paul Scholten.’
Blog 6: ‘Rechtsvinding: ratio en intuïtie.’
Blog 7: ‘Waarheid: de kwetsbare grondslag van het recht’
Blog 8: ‘Recht en artificiële intelligentie’
Blog 9: ‘Tot het Oude Testament zullen wij ons meer hebben te wenden…‘(1)
Blog 10: ‘Tot het Oude Testament zullen wij ons meer hebben te wenden…‘(2)
Blog 11: ‘Het koningschap en de les van Engeland’.
Blog 12: ‘Recht en AI: is de mens een domme computer?
Blog 13: ‘Dialectiek: een conflict van plichten’
Blog 14: ‘Mini-symposium rond de biografie van Paul Scholten’
Blog 15: ‘Denker en doener’, recensie biografie Paul Scholten’