Waarheid: de kwetsbare grondslag van het recht

“Een regeling of ordening is alleen mogelijk, indien toepassing van de regels afhankelijk is van de waarheid van de feiten, die voor hun toepassing worden ondersteld”, zo citeerde ik Scholten in aflevering 4. Daarom beginnen vrede en recht met respect voor de feiten. Leugen maakt recht doen onmogelijk. En zonder recht kan er geen vrede zijn (voegde ik er aan toe). Is dat dan zoiets bijzonders? Trapt rechtsgeleerde Paul Scholten – en trap ik – hier niet een deur in die wijd open staat?

In het recht

Waarheid is de grondslag van rechtstoepassing. Volgens een oud, uit de Romeinse tijd stammend, juridisch gezegde, is de taak van de rechter: “geef mij de feiten, dan geef ik u het recht”. De advocaat Jan Post vertelt in zijn boek Gerechtigheid en recht. Bijbelse kernbegrippen juridisch belicht (2019) dat reeds de oude Egyptenaren, lang vóór de Romeinen, hoge waarde hechtten aan de waarheidsvinding in rechtszaken: “waarachtigheid was de norm, de leugen taboe” (p. 79-80). Om die waarheid te vinden, moet je goed onderzoek doen. Er moet overtuigend bewijs worden geleverd. Zo stond het ook al in de wetten van Mozes (eveneens lang vóór de Romeinen):

het is je gemeld, je hebt het gehoord:
zoek het dan goed uit
en blijkt hij wáár, vaststaand, de zaak,
gedáán werd deze gruwel bij Israël,
dan, pas dán, mocht de overtreder worden gestraft.
(Deuteronomium 17 vers 4, Naardense Bijbel).

“Zoek het dan goed uit”. Er moet betrouwbaar en overtuigend bewijs op tafel komen. Hóe dat bewijs moet en mag worden geleverd, is daarom in de wet geregeld. Juristen hebben daar altijd veel over geschreven. Ook mijn eigen proefschrift (1985) ging daarover. En het blijft een centraal punt van aandacht in de rechtswetenschap. Het belang ervan is onomstreden. Maar: wat is waarheid? Die vraag was in de mond van Pilatus cynisch. Maar het is ook een serieuze kennistheoretische vraag. En daarmee voor het recht van groot belang. Bovendien: het kan altijd beter, betrouwbaarder. De regels behoeven voortdurend aandacht en aanscherping. En de goede toepassing van de regels moet voortdurend worden bewaakt. Dus blijven juristen erover schrijven.

In de politiek

Op een dag was ik met enkele collega’s bij de minister. Er moest een brief worden geschreven aan de Kamer. Ik herinner mij nog goed het begin van het gesprek. De minister opende de bespreking met de woorden: “Hoe gaan we de brief opstellen? Uiteraard: overeenkomstig de waarheid. Maar wat wordt verder de boodschap van de brief?” Daarmee zette hij het kader scherp en correct neer. Waarheid moet de norm zijn, ook in de politiek. Daarom is de Kamer zo hyper-alert op foutieve informatie van de kant van bewindslieden. Liegen is een doodzonde, het betekent het politieke einde van een minister. Waarheid is het fundament van beleid en recht. Het is de onmisbare grondslag van een samenleving. “Wanneer de grondslagen zijn vernield, wat kan dan de rechtvaardige doen?” (Psalm 11 vers 3).
Maar alweer: is dat niet het intrappen van een open deur?

De actualiteit

Kort geleden verscheen het boek van Erik Pool: Macht en moed. Ambtelijk vakmanschap en de kunst van het tegenspreken (2021). Tegenspraak is van belang voor de waarheidsvinding. “In het rechtsgeding heeft de eerste spreker gelijk, maar dan komt de ander en rekent hem na” (Spreuken 18 vers 17). Zo werkt dat nu eenmaal.
Vijfhonderd pagina’s lang betoogt de schrijver daarom dat de rechtsstaat bestaat bij de gratie van waarheid in het debat, en dat waarheid bestaat bij de gratie van tegenspraak. Als ambtenaar moet je dus de moed moet hebben om de minister, of een directeur-generaal, of een directeur, of je eigen afdelingshoofd, tegen te spreken als dat nodig is.

Het boek van Pool gaat over ambtelijk vakmanschap. Maar hetzelfde geldt natuurlijk in iedere organisatie, ook in het bedrijfsleven. De praktijk van alledag wijst uit dat het niet vanzelf goed gaat. En daarvoor hoeven we niet eens over de grens te kijken. De casus waaraan Pool zijn betoog ophangt, is natuurlijk de kinderopvangtoeslagenaffaire.

De waarheid is kwetsbaarder dan je denkt. Cynisme, of zelfs simpelweg je mond houden op het moment dat je hem open moe(s)t doen, kan de waarheidsvinding al schaden.

Cynisme

Pool kwam zijn verhaal vertellen in een (digitale) bijeenkomst met alle collega’s in het directoraat-generaal waar ik werk. Na afloop werd zijn boek aan iedereen toegestuurd. Daar kun je gemakkelijk cynisch over doen: “Och, och, wat zijn ze toch politiek correct bezig! En gaan ze het ook een keer overhoren? Wie gaat zo’n dikke pil ooit lezen?” En dat soort bedenkingen. (Zoals je ook cynisch kunt doen over de opmerking van de minister, die ik hierboven citeerde.) Maar cynisme is een gif in het redelijke debat. Het legt de bijl aan de wortel van de waarheidsvinding. Want cynisme betekent dat je je gesprekpartner niet c.q. niet meer serieus neemt. Het betekent in feite het einde van het gesprek. En daarmee het einde van de zoektocht naar waarheid.

De waarheid is kwetsbaarder dan je denkt. Cynisme, of zelfs simpelweg je mond houden op het moment dat je hem open moe(s)t doen, kan de waarheidsvinding al schaden. En de strijd tussen waarheid en leugen is van alle tijden. Het zal nooit vanzelf goed gaan. In dictaturen niet, maar ook in democratieën niet.

Deze blog is de zevende aflevering in een serie over rechtsgeleerde Paul Scholten, geschreven door jurist Wim Borst.

Blog 1: ‘Paul Scholten, wie was hij?’
Blog 2: ‘Mijn kennismaking met Paul Scholten.’
Blog 3: ‘Paul Scholten en de oorlog: ”Zoo is dan de oorlog weder losgebroken over Europa.‘
Blog 4: ‘Paul Scholten over vrede: ”Vrede maken, vrede stichten: het is bij uitstek de taak van de kerk.’
Blog 5: ‘De receptie van het werk van Paul Scholten.’
Blog 6: ‘Rechtsvinding: ratio en intuïtie.’
Blog 7: ‘Waarheid: de kwetsbare grondslag van het recht’
Blog 8: ‘Recht en artificiële intelligentie’
Blog 9: ‘Tot het Oude Testament zullen wij ons meer hebben te wenden…‘(1)
Blog 10: ‘Tot het Oude Testament zullen wij ons meer hebben te wenden…‘(2)

Een overzicht van deze blogserie is te vinden op de webpagina van ons juristennetwerk.

Wil je meer weten of je aanmelden voor het Juristennetwerk? Lees hier meer.