Dialectiek: een conflict van plichten

Donderdagavond 10 november 2022, een statig grachtenpand in de Utrechtse binnenstad: de jaarlijkse vrijwilligersavond van ForumC. De opkomst is bescheiden. Maar de thuisblijvers krijgen ongelijk. Timon Beeftink laat ons kennis maken met het gedachtegoed van Kierkegaard. Dat leidt tot een mooi gesprek.

Van Kierkegaard via Abraham naar Cliteur

Kierkegaard schrijft over Abraham, die op bevel van God zijn zoon Izaäk moest offeren. Wat moeten we ons daarbij voorstellen? Hoe heeft Abraham dat beleefd? Timon trekt ons, via Kierkegaard, diep het verhaal in. Je kunt het lezen in Genesis 22.

Probeer je eens in te leven in Abraham. Wat moest hij kiezen? Hij koos ervoor om het bevel te gehoorzamen. ‘Door het geloof heeft Abraham, toen hij verzocht werd, Isaak ten offer gebracht en hij, die de beloften aanvaard had, wilde zijn enige zoon offeren; hij, tot wie gezegd was: Door Isaak zal men van nageslacht van u spreken. Hij heeft overwogen dat God bij machte was hem zelfs uit de doden op te wekken en daaruit heeft hij hem ook bij wijze van spreken teruggekregen’, zegt de
schrijver van de brief aan de Hebreeën (hoofdstuk 11, verzen 17-19). Hoe moeten wij dat nu waarderen?

Voor Paul Cliteur, de bekende Leidse rechtsfilosoof, is deze geschiedenis het voorbeeld bij uitstek van wat hij ‘de goddelijke bevelstheorie’ in de ethiek noemt. En hij vindt dat verderfelijk. Het voedt religieus fundamentalisme. Met zo’n beroep op een goddelijk bevel kun je ongelimiteerd geweld rechtvaardigen. En dat gebeurt ook. We hebben daarom een universele grondslag nodig voor de ethiek, een ‘moreel Esperanto’: een moraal die iedereen deelt. En die moraal mag in elk geval géén ruimte bieden voor religieus fundamentalistisch geweld. Aldus Cliteur.

Aan de hand van de (on-)wenselijke uitkomst van een bepaalde moraal, die al op voorhand vast staat, zoekt Cliteur dus naar een universele grondslag voor die moraal. Als je toch de uitkomst al weet, waarvoor heb je dan nog een grondslag nodig, zou ik denken. Maar dat terzijde.

Kiezen tussen plichten: dilemma of paradox?

Abraham stond voor een conflict van plichten. In de Oosterse wereld waarin hij leefde, was het brengen van kinderoffers niet ongewoon. Eeuwen later werd het zelfs ook in Israël gepraktiseerd, tegen het uitdrukkelijke verbod van God in. De ene plicht was: God gehoorzamen. De andere: je zoon niet doden. Hoe kom je uit zo’n conflict? Kierkegaard zoekt het in een uitsplitsing naar twee typen van plichten: de religieuze en de ethische. Dat zijn als het ware twee niveaus. En de religieuze plicht kan of moet (soms? altijd?) boven de ethische gaan. Dat noemt Kierkegaard ‘de religieuze suspensie van het ethische’. Ik moet bekennen dat mij dat niet bevredigt. Je plakt er een ander etiket op en dan heb je het conflict van plichten opgelost? Ging het maar zo makkelijk.

Als strafrechtjurist zeg ik: dit is een klassieke overmachtssituatie. Je moet kiezen tussen twee plichten. En je kiest voor de minst kwade oplossing. Dat is in het strafrecht een geldig verweer. Op grond van artikel 40 van het Wetboek van Strafrecht (Niet strafbaar is hij die een feit begaat waartoe hij door overmacht is gedrongen) kan een verdachte dan vrijuit gaan.

Scholten en dialectiek

Door Scholten heb ik geleerd hier nog weer heel anders naar te kijken. Een van de deelnemers aan het gesprek wees op het woord van Christus dat een discipel zijn vader en moeder, zijn vrouw en kinderen, moet ‘haten’. Zo staat het letterlijk in Lukas 14 vers 26. Tegelijk is het duidelijk dat Christus het gebod ‘eert uw vader en uw moeder’ en het gebod om je vrouw en kinderen lief te hebben, onverkort overeind houdt. Hoe kan dat?

In heel zijn rechtsfilosofisch werk wijst Scholten voortdurend op dit soort spanningen. Het recht zit er vol mee. Denk aan de spanning tussen de belangen van een crediteur en een debiteur; of tussen de waarde van persoonlijkheid tegenover die van de gemeenschap, of van gezag tegenover vrijheid; of tussen het onverkort toepassen van de abstracte regel en het zoeken naar gerechtigheid in het concrete geval. Het geloof, de Bijbel, zit ook vol met dit soort spanningen. De casus van Abraham is er zo een.

Dit is nu wat Scholten noemt ‘dialectiek’. Het noemen van die term roept onmiddellijk de naam van Hegel op. En dat is nu precies de richting die Scholten niet inslaat. Bij Hegel verenigen de tegenstellingen zich op een hoger niveau altijd tot een synthese. Uit de dialectiek ontstaat dus iets nieuws en dat is volgens Hegel de drijvende kracht in de geschiedenis (waarbij die dynamiek natuurlijk eindigt bij hem zelf.) Bij Scholten ontbreekt die synthese. Het ene geldt en het andere geldt evenzeer. Om met Luther te spreken: ‘Das Wort sie sollen lassen stahn und kein’ Dank dazu haben’. (het vierde couplet van ‘Een vaste burg is onze God’). ‘Het woord, dat zult gij laten staan, en niets daarbij verzinnen’. Je kunt ook zeggen: geen bedenkingen daartegenin brengen, niet proberen het in een logisch-rationeel schema te persen (‘Dank’ = Gedanke). Zegt de Heer in datzelfde vers 26 van Lukas 14 ook niet dat wij zelfs ons eigen leven moeten ‘haten’? Wie dat niet doet, ‘kan Mijn discipel niet zijn’!

Het geweten

De tegenstellingen zijn geen schijn, maar echt; het zijn geen paradoxen. En je kunt de tegenstellingen ook niet abstract theoretisch oplossen. (Is dat niet in feite wat Kierkegaard probeert als hij de plichten toedeelt aan twee niveaus?) De persoon moet uiteindelijk zelf de beslissing nemen, op geleide van zijn eigen geweten.
Scholten past dat toe op de rechter. Maar het gold ook voor Abraham. Kohnstamm schrijft ergens dat Kierkegaard het verhaal van Abraham niet heeft begrepen. Wat zou God gezegd hebben als Abraham had geantwoord: ‘Nee Heer, dit doe ik niet! Dit is immoreel!’?

—————————–

Timon Beeftink heeft een boeiende cursus voor (Bijbelstudie)groepen ontwikkeld over Kierkegaard.

Deze blog is de dertiende aflevering in een serie over rechtsgeleerde Paul Scholten, geschreven door jurist Wim Borst. Wim Borst heeft in 2009-2010 in Radix een korte discussie gevoerd met Paul Cliteur over de grondslagen van de ethiek en de casus van Abraham. Zie de twee artikelen over Ethiek tussen voluntarisme en
moreel Esperanto op deze site.

Lees ook in deze serie:
Blog 1: ‘Paul Scholten, wie was hij?’
Blog 2: ‘Mijn kennismaking met Paul Scholten.’
Blog 3: ‘Paul Scholten en de oorlog: ”Zoo is dan de oorlog weder losgebroken over Europa.‘
Blog 4: ‘Paul Scholten over vrede: ”Vrede maken, vrede stichten: het is bij uitstek de taak van de kerk.’
Blog 5: ‘De receptie van het werk van Paul Scholten.’
Blog 6: ‘Rechtsvinding: ratio en intuïtie.’
Blog 7: ‘Waarheid: de kwetsbare grondslag van het recht’
Blog 8: ‘Recht en artificiële intelligentie’
Blog 9: ‘Tot het Oude Testament zullen wij ons meer hebben te wenden…‘(1)
Blog 10: ‘Tot het Oude Testament zullen wij ons meer hebben te wenden…‘(2)
Blog 11: ‘Het koningschap en de les van Engeland’.
Blog 12: ‘Recht en AI: is de mens een domme computer?

Een overzicht van deze blogserie is te vinden op de webpagina van ons juristennetwerk.