”Tot het Oude Testament zullen wij ons meer hebben te wenden…” (2)

“… als wij verder willen komen in de Christelijke staats- en rechtsleer.” Dat schreef Scholten in 1939 in een van zijn laatste opstellen. En een nog later opstel, het eerste deel van een onvoltooid gebleven boek waaraan hij in de oorlog werkte, besluit hij met: “Als Christenen moeten we beginnen met ons af te vragen wat de Bijbel over het recht zegt.” Wat houdt dat dan in? Hoe gaat dat in z’n werk?

In mijn vorige blog schreef ik al dat Scholten weinig Bijbelteksten aanhaalt. In zijn allereerste rechtsfilosofische opstel (1915) zegt hij wel iets hierover. Hij zet zich daar af tegen degenen ”die in den Bijbel, niet een onmisbaar middel tot sterking en loutering van eigen innerlijk leven zien, een Iicht op onzen weg, ook waar wij naar recht zoeken, maar een wettencomplex van directe toepassing ook in onzen tijd, of die zich aan de voorschriften hunner kerk onvoorwaardelijk gebonden rekenen.”

Wie Scholten hier precies op het oog heeft, wordt niet duidelijk; hij noemt geen namen. Ik ga er ook niet naar gissen. Elders lezen wij, eveneens in een opstel uit 1939:

”Wij kunnen van den Bijbel uit niet komen tot de vrijheidsrechten, die de Grondwetten der liberale Staten kennen, al zijn zij niet revolutionnair, maar in een oude traditie gegrondvest en theoretisch sinds de Middel-Eeuwen gevormd. (…) ”

Het is precies bij dit citaat dat wij stuiten op het boek van Herman van Praag, dat vorig jaar verschenen is en dat ik aan het eind van mijn vorige blog al even noemde. Ik bedoel zijn boek Mozes’  nalatenschap. Mensenrechten in historisch perspectief. 

Van Praag: Mozes’ nalatenschap (2021)

Van Praag, de bekende psychiater, inmiddels op hoge leeftijd, betoogt in zijn boek dat het denken in termen van mensenrechten zijn historische wortels niet heeft in de Franse Déclaration des Droits de l’homme et du Citoyen van 1789, noch in de Amerikaanse Declaration of Independance van 1776, noch in “onze” eigen Acte van Verlatinghe van 1568, en zelfs niet in de beroemde Engelse Magna Charta van 1215. Al deze documenten worden doorgaans genoemd als de oorsprong van de rechten van de mens, zoals wij die tegenwoordig kennen. Maar volgens Van Praag liggen die wortels in de Torah, de vijf boeken van Mozes, die aan het begin staan van de Bijbel (zowel de Joodse als de christelijke). Ze dateren dus al van meer dan 3000 jaar geleden.

Natuurlijk beweert hij niet dat je de mensenrechten rechtstreeks in de Torah terug kunt lezen. Als dat is wat Scholten bedoelt met zijn uitspraak “Wij kunnen van den Bijbel uit niet komen tot de vrijheidsrechten, die de Grondwetten der liberale Staten kennen”, zijn de heren het eens. Van Praag doelt op de volgende (wat hij noemt) “hoogtepunten uit de mozaïsche zedenleer”: “zachor” (dat is: herinner je het verleden), naastenliefde, (mede-)menselijkheid, gerechtigheid, rechtvaardigheid, mededogen, “een evenwichtige god”, vrijheid, vrije wil, democratie en tot slot: het enorme belang van het woord. In die “hoogtepunten” liggen de aanzetten tot de mensenrechten zoals wij die kennen. Ik kan dat hier niet allemaal toelichten, nodig de lezer van harte uit zelf het boek van Van Praag te lezen. Het is fascinerende lectuur.

Van Praag laat aan zijn uiteenzetting over Mozes’ nalatenschap een verdediging vooraf gaan van de redelijkheid van het geloof in één “God-de-Vader”, de Eeuwige, de Almachtige, de Schepper van hemel en aarde. Ook heel lezenswaardig.

Een ongelooflijk interessant boek

Ben ik het in alles met Van Praag eens? Natuurlijk niet. Er zijn nu eenmaal dingen waarover een Jood en een christen het niet eens zijn – en het ook niet eens kunnen worden zonder hun eigen Jood- of christenzijn tegen te spreken. Maar in het kader van “ontwikkelen van een christelijke rechts- en staatsleer” vind ik de dingen waar we het wél over eens zijn veel interessanter dan de dingen waar we het niet over eens zijn.

En een klein kritiekpuntje: Van Praag kritiseert uitvoerig de Déclaration van 1789, dat die niet de ideale verhoudingen gebracht heeft die de tekst ervan beloofde. Maar lag dat aan die Déclaration zelf? De geschiedenis van het oude Israël was niet heel veel beter, zou ik zeggen. Lees hoe de profeten het onrecht van hun tijd hekelden. Dat liegt er niet om. Uiteindelijk is het volk Israël zelfs in ballingschap moeten gaan – niet omdat ze de Torah zo goed in praktijk hadden gebracht. Van Praag gaat hier grotendeels aan voorbij. Gezien zijn visie op de ontwikkelingen in Frankrijk na de Déclaration had je mogen verwachten dat hij ook stil zou staan bij de ontwikkelingen in Israël na Mozes. Maar zijn betoog is er niet minder indringend om.

Op een heel ongedwongen en ongekunstelde manier brengt hij de teksten uit de Thora in verbinding met onze tijd: de rechtsstaat, de mensenrechten, de democratie.

Vinden we bij Van Praag de christelijke rechts- en staatsleer, waarnaar Scholten op zoek was? Nee. Dat is ook zijn bedoeling niet. Maar met wat hij wel biedt, kunnen we bij het ontwikkelen van zo’n rechts- en staatsbeschouwing in ruime mate ons voordeel doen. Niet door het te kapen. Van Praag beklaagt zich herhaaldelijk erover dat christenen de oorsprong van de mensenrechten hebben gekaapt door die in het Nieuwe Testament te lokaliseren. Hij heeft een punt. Het grootste deel van het Nieuwe Testament is immers helemaal niet nieuw, maar komt rechtstreeks uit het Oude Testament.

Van Praag heeft een ongelooflijk interessant boek geschreven. Een scherpe blik, een scherpe pen, one-liners die erom schreeuwen geciteerd te worden. Op een heel ongedwongen en ongekunstelde manier brengt hij de teksten uit de Thora in verbinding met onze tijd: de rechtsstaat, de mensenrechten, de democratie. Zó zullen we het programma van Scholten ook moeten zien in te vullen. En ook zal ik in een volgende blog meer moeten zeggen over Scholtens omgang met de bijbel dan ik in deze 959 woorden kon doen.

Deze blog is de tiende aflevering in een serie over rechtsgeleerde Paul Scholten, geschreven door jurist Wim Borst.

Lees ook in deze serie:
Blog 1: ‘Paul Scholten, wie was hij?’
Blog 2: ‘Mijn kennismaking met Paul Scholten.’
Blog 3: ‘Paul Scholten en de oorlog: ”Zoo is dan de oorlog weder losgebroken over Europa.‘
Blog 4: ‘Paul Scholten over vrede: ”Vrede maken, vrede stichten: het is bij uitstek de taak van de kerk.’
Blog 5: ‘De receptie van het werk van Paul Scholten.’
Blog 6: ‘Rechtsvinding: ratio en intuïtie.’
Blog 7: ‘Waarheid: de kwetsbare grondslag van het recht’
Blog 8: ‘Recht en artificiële intelligentie’
Blog 9: ‘Tot het Oude Testament zullen wij ons meer hebben te wenden…‘(1)
Blog 10: ‘Tot het Oude Testament zullen wij ons meer hebben te wenden…‘(2)

Een overzicht van deze blogserie is te vinden op de webpagina van ons juristennetwerk.