Mini-symposium rond dé biografie van Paul Scholten

Mijn vorige blog ging over een bijeenkomst op 10 november in Utrecht: de jaarlijkse medewerkersavond van ForumC. Precies een maand later, 10 december, was er weer een memorabele bijeenkomst, nòg bijzonderder dan die van een maand eerder: de boekpresentatie van de eerste biografie van rechtsgeleerde Paul Scholten in de Aula van de Universiteit van Amsterdam; de universiteit waar Scholten had gestudeerd, was gepromoveerd en bijna veertig jaar hoogleraar was geweest. Rogier Chorus tekende voor het boek.

Tweede biografie

Rogier had al eerder een biografie geschreven. Die betrof zijn eigen vader, Alfons. In de oorlog had deze als eerste het verschijnsel autisme beschreven. In het Nederlands. Daardoor was het internationaal niet opgemerkt. Enige jaren later werd het verschijnsel door een ander in het Engels beschreven en sindsdien staat die ander te boek als de eerste die het autisme heeft beschreven. De biografie over vader Alfons had in 2019 als proefschrift gediend voor zoon Rogier. Nu, slechts drie jaar later, verschijnt dus diens tweede grote pennenvrucht.

Rond de presentatie van de biografie van Scholten was door de universiteit een mini-symposium georganiseerd met een aantal eminente sprekers:

Vernieuwend of vanzelfsprekend

Als eerste gaf Edgar du Perron, raadsheer in de Hoge Raad der Nederlanden en hoogleraar aan de Universiteit van Amsterdam, een overzicht van het werk van Scholten en de betekenis daarvan voor de rechtsgeleerdheid. Veel van wat nu in het recht vanzelfsprekend is, was dat een halve eeuw geleden nog niet. Op naam van Scholten staat een hele reeks vernieuwende inzichten op het gebied van het privaatrecht, die inmiddels gemeengoed zijn. Voor niet-juristen is dat niet erg spannend, dus dat laat ik hier rusten. Interessanter is Scholtens visie op de verhouding tussen recht en ethiek. Oplossingen van juridische vraagstukken moeten altijd rechtvaardig en billijk zijn. En ook praktische waarde hebben. Dat klinkt niet heel baanbrekend. Maar als je even aan de kinderopvangtoeslagenaffaire denkt, blijkt het toch niet zo vanzelfsprekend als je wel zou willen.

Het Indische jaar

Elsbeth Locher-Scholten, kleindochter van en gepensioneerd hoofddocent koloniale geschiedenis, schetste het “Indische jaar” van Scholten. In 1924 heeft hij in een jaar tijds de oprichting gerealiseerd van de Rechtshogeschool in het toenmalige Batavia. Dat was een bijzondere prestatie: zó snel ging dat meestal niet! Dat klinkende resultaat kan in belangrijke mate op het conto van de persoonlijkheid en de inzet van Scholten worden geschreven. Tot op de dag van vandaag is er in Indonesië bijzondere belangstelling voor het werk van Scholten. Een deel van dat werk is dan ook inmiddels in het Indonesisch vertaald.

Spel of ernst?

Als derde sprak Anton van der Lem over de verhouding tussen Scholten en Huizinga, de historicus. Volgens Huizinga was spel het begin van alles; tot de godsdienst aan toe. Scholten betoogde daartegenin dat de rechter, als hij in een rechtszaak moet beslissen, niet speelt! Uiteindelijk heeft Huizinga toegegeven dat hij hier de plank mis had geslagen. In een volgende uitgave van zijn boek Homo Ludens (De Spelende Mens) zou hij dat corrigeren, maar door zijn overlijden is dat er niet meer van gekomen.

Eenheid, onderscheid en samenhang

Nadat de auteur zelf in tien beelden het leven van Scholten had geschetst en het eerste exemplaar van het boek had aangeboden aan oud-minister en oud-vicepresident van de Raad van State (en vooral ook: oud-buurman van de auteur) Piet Hein Donner, kreeg laatstgenoemde het woord. Scholtens denken kenmerkt zich, aldus Donner, door eenheid, onderscheid en samenhang. Dat lijkt eerder op de Oosterse, rijk geschakeerde denkwijze (die we ook aantreffen in de 66 boeken die tezamen de Bijbel vormen) dan op het Westerse analytische zwart-wit denken, dat we aan de Grieken hebben te danken.

Maar het was wel een zeer belijnd denken. Waar het naartoe moet, het grote beeld, was bij Scholten altijd duidelijk. Hoe anders is dat in het huidige postmodernisme. Dat is weinig meer dan de filosofische ontkenning van eenheid, samenhang en bestemming. Werkelijkheid is daarin een verzameling losse stukjes van een puzzel waarvan we de plaat kwijt zijn. Zo kan Scholten ons ook in de huidige tijd nog steeds inspireren en ons tot een geestelijk leidsman zijn in de grote vragen van deze tijd.

Macht of onmacht

Bij dat laatste knoopte Paul Scholten junior aan (kleinzoon van). De tijd waarin Scholten senior leefde, was niet minder turbulent dan de onze: twee wereldoorlogen, de opkomst van het fascisme  en een ongekende economische crisis in een tijdbestek van dertig jaar (1914-1945)! De versplintering in wereldbeelden en politieke opvattingen was toen en is nu groot. De drie staatsmachten, wetgeving, bestuur en rechtspraak zijn nagenoeg tot onmachten geworden. De bestuurlijke slagkracht is tot een minimum geslonken. We hebben een vernieuwde en versterkte overheid nodig. Scholten junior vergeleek het met een tweede Doorbraak, na de eerste van direct na de oorlog waarin diverse politieke richtingen oprecht trachtten elkaar te vinden en de krachten te bundelen en waaraan Scholten senior nog korte tijd had bijgedragen. En in een ander beeld: op constitutioneel gebied is een derde hervorming nodig, na de grote hervormingen (nieuwe Grondwetten) van 1848 en 1917.

Samenvattend: Scholten lezen roept warmte op bij mensen. Maar het gáát ook ergens over. En het onderwerp van mijn volgende blog mag inmiddels duidelijk zijn: de biografie zelf natuurlijk!

Wat ten slotte het mini-symposium betreft, ik heb hier de inhoud van de verschillende lezingen uiteraard slechts heel kort kunnen schetsen. De blog mag immers niet meer dan duizend woorden bevatten. Mr. Donner heeft echter zijn uitgeschreven voordracht aan ons ter beschikking gesteld en toestemming gegeven deze op de site van ForumC te plaatsen. Daarvoor zijn wij hem zeer erkentelijk! Lees hier de voordacht.

Deze blog is de veertiende aflevering in een serie over rechtsgeleerde Paul Scholten, geschreven door jurist Wim Borst. 

Lees ook in deze serie:
Blog 1: ‘Paul Scholten, wie was hij?’
Blog 2: ‘Mijn kennismaking met Paul Scholten.’
Blog 3: ‘Paul Scholten en de oorlog: ”Zoo is dan de oorlog weder losgebroken over Europa.‘
Blog 4: ‘Paul Scholten over vrede: ”Vrede maken, vrede stichten: het is bij uitstek de taak van de kerk.’
Blog 5: ‘De receptie van het werk van Paul Scholten.’
Blog 6: ‘Rechtsvinding: ratio en intuïtie.’
Blog 7: ‘Waarheid: de kwetsbare grondslag van het recht’
Blog 8: ‘Recht en artificiële intelligentie’
Blog 9: ‘Tot het Oude Testament zullen wij ons meer hebben te wenden…‘(1)
Blog 10: ‘Tot het Oude Testament zullen wij ons meer hebben te wenden…‘(2)
Blog 11: ‘Het koningschap en de les van Engeland’.
Blog 12: ‘Recht en AI: is de mens een domme computer?
Blog 13: ‘Dialectiek: een conflict van plichten’

Een overzicht van deze blogserie is te vinden op de webpagina van ons juristennetwerk.