Paul Scholten en de oorlog: ”Zoo is dan de oorlog weder losgebroken over Europa.”

Sinds 24 februari is er weer oorlog in Europa. Rechtsgeleerde Paul Scholten behoorde tot de generatie die twee wereldoorlogen heeft meegemaakt. Hoe reageerde hij op die oorlogen? Hij ging schrijven; dat was zijn métier. Maar er is verschil tussen de opstellen uit beide perioden.

’14-’18

In 1917 publiceerde Scholten twee artikelen in relatie tot de oorlog. Beide zijn lang, filosofisch en abstract. Het eerste opstel gaat over de verhouding tussen recht en liefde. Recht vraagt om handhaving; en dat kan eventueel zelfs oorlog inhouden. Maar liefde gaat uiteindelijk boven recht. Het tweede gaat over de verhouding tussen macht en recht. Recht heeft macht nodig, maar de macht moet zich wel richten naar het recht. (Voor nu laat ik het bij deze veel te korte samenvattingen.)

Ook in ’39-’40 publiceerde hij twee artikelen in relatie tot de oorlog. Beide zijn kort, praktisch en concreet. Ik beperk mij tot het citeren van enkele passages. 

1939

28 september, na de aanval op Polen: “Zoo is dan de oorlog weder losgebroken over Europa. (…)  De herinnering, hoe het was voor vijf en twintig jaar, lokt tot vergelijking. (…) In 1914 was er een verbijstering. Men wist wel van oorlog in het verleden en in verre landen, op de Balkan, tusschen Rusland en Japan, (…. ), maar in zijn hart hield men den oorlog in Europa tusschen ,,beschaafde” landen voor niet meer mogelijk. (…) En nu [1914, WB] stond hij in eens voor ons: wreed, afschuwelijk (…) Wat wij ons in 1914 niet dadelijk bewust waren, maar wat langzamerhand tot ons doordrong: de oorlog van 1914 ontnam ons de veiligheid, de zekerheid van het leven. Achteraf beschouwd was die zekerheid er niet — maar zij scheen er te zijn (…)

(D)e gerechtigheid kan dwingen den vrede te verbreken. (…) Het kàn zijn, dat wij, tegelijk indachtig aan Gods gebod van gerechtigheid en aan zijn bevel van vrede, de gerechtigheid zwaarder moeten doen wegen, den vrede moeten offeren. Oorlog voeren is zonde — het kan grooter zonde zijn hem niet te voeren en zoo, door gewillig plaats te maken voor het onrecht, aan het onrecht mee te werken. Weerstand kan evenzeer geboden zijn als weerloosheid. (…) (W)at ons aan vrede restte voor den 3en September had zijn waarde, de vraag is of het niettemin mocht worden prijs gegeven. Het is mijn overtuiging, dat Engeland en Frankrijk dat mochten, neen moesten doen. (…) 

De oorlog (van 1914) ging ons niet aan. (…) Nu is dit anders. Deze oorlog gaat om iets anders. Zelden is een oorlog zoo duidelijk geweest niet om macht of voordeel, maar om afwering van een ideëel gevaar. Het gaat niet om Dantzig of Polen, het gaat om den afweer van het régime van geweld. Het is de tegenstelling van de eeuwige revolutie, die alleen maar macht om de macht wil, tegen de gebondenheid aan recht. Het gaat om geestelijke vrijheid, om gerechtigheid. (…) Het gaat niet om sympathie of medelijden met Polen — Polen was toevallig het punt, waar het stelsel, dat door dreiging met geweld bezig was zijn wil aan de wereld op te leggen, een halt toegeroepen werd. (…) (D)e verklaring niet verder te wijken voor het dreigen met geweld, ook al kostte het den oorlog, (was) gerechtvaardigd. Een wil, die met volledige ontkenning van alle levenswaarden (…) zich dreigt op te leggen, moet weerstand worden geboden. (…) Het diepste is immers de volledige, maar dan ook volledige ontkenning van vrijheid en van recht. (…)

Als we dit alles bedenken, wordt het stil in ons. Dan wordt het ons klaar, dat de Kerk in den oorlog meer dan ooit de taak heeft van het gebed.“

Deze woorden hadden vandaag geschreven kunnen zijn. Met ten minste één kardinaal verschil: de dreiging van escalatie naar een nucleaire oorlog bestond in 1939 nog niet.

1940

12 juli, na de capitulatie van Nederland: “ (…) (De) ramp is een realiteit (…); we moeten in  eenvoudige aanvaarding der werkelijkheid den last op ons nemen, wetende, dat er maar Eén is die ons bevrijdt. Hij zal ons Zijn heil doen zien. Laten wij vernachten in zijn schaduw (Ps. 91). (…) 

We kunnen in onzen nood niet beter doen dan het Wilhelmus uit ons hoofd leeren. Eén van de dingen, die in een wederopbouw wel radicaal zullen moeten worden hervormd is ons volksonderwijs. Zou een opvoeding tot begrip van het Wilhelmus te hoog gegrepen zijn? Ons volk zou geen toekomst hebben, als het Wilhelmus niet zijn volkslied kon blijven.

Het herinnert ons onder meer aan twee dingen (…). Vooreerst aan onze historie, aan ons verbonden zijn aan Oranje. (…) We hebben af te wachten, welk staatsbestel het onze zal worden, maar wij mogen zeggen: het eigene in ons, datgene waardoor wij een kracht kunnen zijn, is niet zonder Oranje.

Het Wilhelmus herinnert ons nog aan iets anders. Het is een vrijheidslied. (…) Het is niet een lied van den opstand. (…) Het is het lied van de geestelijke, beter nog: de Christelijke, vrijheid : (…) geen gewetensdrang, geen onderzoek van staatswege naar de consciëntie. (…) vrijheid voor de ouders in bepaling van de richting van de opvoeding en daarmee om in de school de geloofsovertuiging te doen uitdragen (…) En de eisch van het gezin zelf — de ouder als eerste opvoeder vóór den staat  (…)

Van dit alles spreekt het Wilhelmus. Maar het spreekt van nog iets anders. (…) Het Wilhelmus is een volkslied, het is tegelijk een Christelijk lied. (…) (A)lleen als (de staatkundige vrijheid) wordt gezien (als een afschaduwing van de vrijheid waarmee Christus ons vrijgemaakt heeft), kan zij tot inzet van den geestelijken strijd worden gemaakt.“

In 1975 schrijft G.J. Scholten, de oudste zoon van Paul: “In de meidagen van ’40 ben ik betrokken geweest bij de gevechten op de Zuid-Hollandse eilanden. De eerste ontmoeting met mijn vader daarna ontroerde hem. Hij zei toen: tot nu toe hebben jullie het gedaan, nu komt onze beurt. Hij bedoelde het gevecht, het geestelijke gevecht met het nationaal-socialisme. Wat hij ook gedaan heeft, openlijk en ondergronds.“

—

Deze blog is de derde aflevering in een serie over rechtsgeleerde Paul Scholten, geschreven door jurist Wim Borst. 

Blog 1: ‘Paul Scholten, wie was hij?’
Blog 2: ‘Mijn kennismaking met Paul Scholten.’
Blog 3: ‘Paul Scholten en de oorlog: ”Zoo is dan de oorlog weder losgebroken over Europa.‘
Blog 4: ‘Paul Scholten over vrede: ”Vrede maken, vrede stichten: het is bij uitstek de taak van de kerk.’
Blog 5: ‘De receptie van het werk van Paul Scholten.’
Blog 6: ‘Rechtsvinding: ratio en intuïtie.’
Blog 7: ‘Waarheid: de kwetsbare grondslag van het recht’
Blog 8: ‘Recht en artificiële intelligentie’
Blog 9: ‘Tot het Oude Testament zullen wij ons meer hebben te wenden…‘(1)
Blog 10: ‘Tot het Oude Testament zullen wij ons meer hebben te wenden…‘(2)

Een overzicht van deze blogserie is te vinden op de webpagina van ons juristennetwerk.