Mijn kennismaking met Paul Scholten: “Recht wortelt in de scheiding van goed en kwaad.”

Van 1971 tot 1976 studeerde ik rechten in Rotterdam. Mijn afstudeerrichting was privaatrecht. Omdat de studie mij interesseerde, las ik graag wat breder dan alleen de verplichte stof. Zo kwam het dat ik het Algemeen Deel ben gaan lezen. Dat boek behandelt de rechtsvinding, dat is: manier waarop een rechter tot zijn uitspraak komt. Het is van de hand van Scholten en werd – en wordt nog steeds – alom hogelijk geprezen in juristenland. Tot mijn verbazing bevatte het enkele expliciete verwijzingen naar het christelijk geloof. En dat in een boek dat voor héél juridisch Nederland – dus niet alleen het christelijke smaldeel daarbinnen – was bestemd. Mijn belangstelling was gewekt.  

In augustus 1975 kwam vervolgens het Weekblad voor privaatrecht, notarisambt en registratie (WPNR), waarvan Scholten ooit redacteur was geweest, met een Herdenkingsnummer ter gelegenheid van de 100ste geboortedag van Paul Scholten. Een prachtige uitgave; het mooiste dat ooit verschenen is over Scholten (nog niet digitaal beschikbaar, maar dat komt waarschijnlijk nog dit jaar). Alle bijdragen zijn geschreven door mensen die Scholten gekend hebben: zijn kinderen (alle drie jurist geworden), leerlingen, oud-collega’s. Na lezing daarvan stond het onderwerp van mijn afstudeerscriptie vast: het zou gaan over het rechtsfilosofisch werk van Scholten. 

In mijn afstudeerscriptie heb ik getracht alle rechtsfilosofische opstellen van Scholten zoals die zijn opgenomen in het Eerste Deel van zijn Verzamelde Geschriften, synoptisch samen te vatten. Vervolgens heb ik alle artikelen bestudeerd die vanaf 1915, het jaar van verschijnen van Scholtens eerste rechtsfilosofische opstel, tot 1975 waren verschenen over of naar aanleiding van Scholtens opstellen: recensies, kritieken, aankondigingen etc. Dat materiaal heb ik mét de samenvatting van de opstellen zelf verwerkt tot één geheel. Vervolgens ging ik in militaire dienst.

Een ontmoeting om nooit te vergeten

In 1978 begon ik als wetenschappelijk medewerker bij de vakgroep Strafrecht in Leiden. In diezelfde tijd kwam  ik in aanraking met de juristenkring van het (toenmalige) ICS (Internationaal Christelijk studiecentrum), een van de voorlopers van ForumC. Daar hebben we ruim aandacht besteed aan Scholten. Dat was in de jaren ’80. En een achterkleindochter van Paul Scholten, die als student-assistent bij de vakgroep Strafrecht in Leiden werkte, bracht mij in contact met haar grootvader, G.J. Scholten, de oudste zoon van Paul Scholten en indirect opvolger van zijn vader als hoogleraar privaatrecht aan de UvA. Met hem heb ik gesproken over mijn scriptie en over de geestelijke en intellectuele nalatenschap van zijn vader in den brede. “Ik ben het eens met alles wat mijn vader heeft geschreven”, was een van zijn uitspraken die mij zijn bijgebleven. Een ontmoeting om nooit te vergeten.

Na mijn promotie belandde ik, via een kort verblijf bij het Wetenschappelijk Bureau van de Hoge Raad (1986-1989), op het Ministerie van Justitie, waar ik nog steeds werk – sinds enkele jaren als part-time pensionado. Ik had in de jaren ’90 weinig tijd meer voor nog iets naast mijn dagelijks werk en het gezin, maar mijn belangstelling voor Scholten bleef smeulend aanwezig. 

Toch kon ik lange tijd niet echt de verbinding leggen tussen het denken van Scholten en mijn dagelijks werk, het bleven twee gescheiden werelden. Totdat we op een dag met een aantal collega’s ten Departemente zaten na te denken over de kabinetsreactie op het rapport van de WRR over De toekomst van de nationale rechtsstaat (2002). In dat gesprek viel voor mij het kwartje.

We raakten onder meer aan de vraag wat “recht” eigenlijk betekent. Wat moet en wat wil de overheid met al haar rechtsproductie via wetgeving en rechtspraak? Is recht alleen maar een middel om een aantal beleidsdoelen te realiseren en verder vooral wat rust en orde in de samenleving te houden? Nee! Van Scholten had ik geleerd dat recht wortelt in de scheiding van goed en kwaad. Dat verdraagt zich niet met een instrumentalistische opvatting van recht. Het rechtsbedrijf staat in dienst van de strijd tussen goed en kwaad. Dat is nogal wat! Vanaf dat moment groeide voor mij langzamerhand meer zicht op en beleving bij de relevantie van Scholtens denken voor de omgang met het recht in onze tijd.

De Paul Scholten studieochtend: hoe het begon

Kort daarna werd ik benaderd door Hélène Evers en Harry Groenenboom. Hélène is jurist (gespecialiseerd in kerkrecht) en theoloog (praktizerend predikant), Harry advocaat. Beiden waren, net als ik, ooit afgestudeerd op een onderwerp in verband met Paul Scholten. Zij wilden méér doen met de geestelijke en intellectuele nalatenschap van Scholten en startten met een studieochtend. Dat was in oktober 2003. 

Die ochtend werd het begin van een reeks jaarlijkse bijeenkomsten, die tot op de dag van vandaag doorgaat. Ieder jaar hebben we een of twee sprekers en een discussie. Het aantal bezoekers schommelt rond de twintig. Veel van de lezingen die op die ochtenden zijn gegeven, zijn te vinden op de site van ForumC, waar ook deze blog staat. En we hebben nog gespreksstof voor jaren op de plank liggen. De lezingen worden aangekondigd op de site van ForumC en via een mailing aan het christenjuristen-netwerk dat in de loop der jaren is opgebouwd. Ieder die interesse heeft in en mee wil denken over de grote vragen van recht en Staat is daar welkom, jurist of niet. 

De studieochtenden vormen een jaarlijks terugkerend hoogtepunt in mijn agenda. Naast deze ochtenden is er een begin gemaakt met leeskringen, waar we in een avond een opstel van Scholten bespreken. Door Corona zijn die echter voorlopig stil komen te liggen. In de volgende aflevering van deze blog wil ik meer vertellen over dit en (vooral ook) andere initiatieven rond het werk van Paul Scholten.

– – – – –

Over het in deze blog genoemde Algemeen Deel van Scholten schreef ik een opstel in Radix 2007, nr. 4, p. 336-353, dat te vinden is op de site van ForumC (en op de site www.digibron.nl). Op de site van ForumC staat ook mijn afstudeerscriptie over Begrip en karakter van het recht bij prof. mr. Paul Scholten (1875-1946).

– – – – –

Deze blog is de tweede aflevering in een serie over rechtsgeleerde Paul Scholten, geschreven door jurist Wim Borst. Lees hier de eerste aflevering ‘Paul Scholten, wie was hij?’.

Wil je meer weten of je aanmelden voor het Juristennetwerk? Lees hier meer.